Romani debutues i Jehona Kicajt “ë”: Të shpëtosh nga e pathëna

Romani i saj debutues është me të drejtë në listën e ngushtë për çmimin gjerman të librit, që është çmimi më i lartë që jepet për letërsinë e shkruar në gjuhën gjermane, shkruan  DW.

Titulli i romanit të saj debutues është sa i pazakontë aq edhe i qëllimshëm: “ë” është titulli i tij, dhe kjo është një shkronjë e rëndësishme në shqip, edhe pse nuk shqiptohet, transmeton albinfo.ch. Megjithatë, ajo ndryshon theksimin e fjalës së cilës i shtohet, shkruan autorja.

Kështu, e pathënë “ë”-ja ka një efekt. Dhe autorja Jehona Kicaj, e lindur në Kosovë në vitin 1991 dhe e rritur në Gjermani, tregon për pasojat dhe efektet e asaj që mbetet e pathënë, asaj që mbetet e heshtur.

Ndërsa gazeta prestigjioze Frankfurter Rundschau” merret me titullin shumë të veçantë të romanit “ë”. “I nominuar për Çmimin Gjerman të Librit: Romani i shquar debutues i Jehona Kicaj “ë” lind tërësisht nga pasiguria dhe gjuha. Misteri i titullit më të shkurtër të romanit (gjerman) të vitit, dhe në një farë mënyre, i botës, zbulohet vetëm në fund të librit. Shkronja ë, siç ja shpjegon narratori një miku kureshtar, nuk shqiptohet në shqip, por ndryshon mjedisin fonetik. Që ajo që lihet jashtë është megjithatë e pranishme dhe ka pasoja duket pothuajse shumë e fortë, shumë e dukshme”.

Në romanin e saj, i cili është në listën e ngushtë për Çmimin e Librit Gjerman (që ndahet sot, më 13 tetor!), Kicaj eksploron ngjarjet e Luftës së Kosovës 1998/99, heshtjen që e rrethon atë dhe dhimbjen e atyre që e përjetuan vetë luftën dhe atyre që e perceptuan atë nga diaspora. Ajo e tregon historinë nga perspektiva e narratores së saj të paidentifikuar në vetën e parë, e cila iku nga Kosova në Gjermani me familjen e saj shqiptare si fëmijë e vogël në fillim të viteve 1990. Në rrëfimin e tashëm, ajo ka përfunduar së fundmi shkollimin për mësuese.

Romani fillon me një skenë te dentisti. Narratorja vuan nga bruksizmi, një tension ekstrem në nofull, dhe mjeku i parashikon asaj një paaftësi të mundshme për të folur. Atë mëngjes, “Kam një cifël në gojë.E pështyj në lavaman dhe shoh: Është një copë e vogël dhëmbi. Çdo mëngjes zgjohem me dhimbje në nyjet e nofullës dhe qafë; nuk mund ta hap gojën pa një zhurmë të fortë kërcitjeje. Tingëllon sikur po thyhen kockat”.

Se me sa zgjuarsi është zgjedhur kjo hyrje, dhe sa temat dhe motivet qendrore bëhen të nënkuptueshme këtu, bëhet e qartë duke vazhduar leximin. Pagjumësia fizike që po afrohet korrespondon me atë që lind nga trauma dhe shtypja.

Kicaj eksploron shumë variante të pagjumësisë dhe heshtjes, dhe është përsëri trupi që flet kur gjuha verbale dështon. Nga kjo, do të mësojmë se si flasin kockat. Dhe, sigurisht, tensioni i jashtëzakonshëm i narratores është një shprehje e diçkaje që e preokupon atë.

Në rikthime në të kaluarën, kujtime që nuk tregohen kronologjikisht, por lidhen me anë të shoqërimit dhe kanë një cilësi të caktuar fragmentare, Kicaj shpalos fëmijërinë, rininë dhe të tashmen e narratores së saj. “Do të doja që heshtja ime të më bënte të padukshme”, pjesërisht sepse mjedisi gjerman shpesh reagon pa ndjeshmëri; për shembull, një mësues i kërkon asaj të flasë për përvojat e luftës së të afërmve të saj në Kosovë.

E familjarizuar me heshtjen

Vajza është e familjarizuar me heshtjen, sepse gjuha shqipe ishte e rrezikshme në kufirin serb. Qarja e nënës gjatë telefonatave me të afërmit në Kosovë dhe heshtja e saj më pas, të folurit e saj të rrallë. Heshtja e familjes pas luftës për gjyshin e tyre të zhdukur, të cilin ata e ndiejnë por nuk guxojnë ta pyesin.

Autorja ndërthur pa mundim nivelet e ndryshme kohore. Në rrëfimin e tashëm, narratori ndjek leksione nga një shkencëtar mjeko-ligjor, Dr. Korner, i cili ka nxjerrë trupa të të zhdukurve nga varret masive në Kosovë dhe ka rindërtuar identitetet dhe rrethanat e vdekjes së tyre bazuar në skelete.

Heshtja e të vdekurve është përfundimtare, por “Në thelb, ne jemi përkthyes të gjuhës së skeletit”, i tregon ajo Dr. Korner për punën e saj. Kockat flasin, madje bërtasin. Ajo thekson rëndësinë e veçantë të protezave të dhëmbëve, që është po aq unike sa një gjurmë gishtash.

Këto janë pasazhe me intensitet të madh. Vuajtja e individëve bëhet e dukshme. Rivendosja e dinjitetit të tyre, dhënia e mundësisë të afërmve të tyre për të vajtuar – këto shqetësime bëhen të prekshme. Megjithatë, pas gjithë kësaj qëndron edhe qëllimi për të mos i lënë vrasësit të shpëtojnë pa u ndëshkuar.

Kicaj lidh në mënyrë delikate meta-nivelin me historinë e familjes së narratorit përmes motivit të sferëzave (“portave” që përdorin fëmijët për të luajtur): ato që Dr. Korner gjen te një djalë i vdekur, të cilat çojnë te sferëzat e kushëririt të mbijetuar, dhe prej andej përsëri në ngjarjet më të mëdha të luftës. Është një shembull i thurjes së dendur dhe të zgjuar të tekstit, se si motivet pasqyrojnë njëra-tjetrën dhe merren në kontekste të ndryshme.

I gjithë teksti lidh në mënyrë mbresëlënëse aspektet personale me ato mbi-individuale të luftës, duke përcjellë gjithashtu njohuri. Kicaj e integron me mjeshtëri atë në rrjedhën narrative: krimet e kryera nga njësitë serbe kundër popullsisë civile shqiptare, brutaliteti i tyre; kushtet shoqërore para shpërthimit të armiqësive, ato pas luftës; ndërhyrja e NATO-s.

Toni i narratores është kryesisht pothuajse faktik. Megjithatë, ndjenjat e saj duket se janë të shpërndara në aspekte individuale. Ato shprehen në fjali të qarta: “Unë vij nga një vend i shkatërruar. Linda në një shtëpi të djegur. Dëgjova ninulla në një gjuhë që ishte shtypur. Unë vij nga `pafjalësia`”.
Debutimi mbresëlënës i Jehona Kicaj gjen rrugëdalje nga kjo “pafjalësi” dhe i vihet përballë harresës.

The post Romani debutues i Jehona Kicajt “ë”: Të shpëtosh nga e pathëna appeared first on Albinfo.